1 Inleiding

De geopolitieke schok als gevolg van de Russische invasie van Oekraïne en de onmiddellijke macrofinanciële gevolgen daarvan hebben de onzekerheid over de ontwikkeling van de economie en de financiële markten en de risico’s voor de banksector vergroot. De huidige situatie vraagt om extreme voorzichtigheid van banken en toezichthouders. In de eerste helft van 2022 hebben de onder toezicht staande instellingen het al met al goed gedaan, mede dankzij het economisch herstel na de geleidelijke versoepeling van de coronamaatregelen en de stapsgewijze normalisering van de rentetarieven. De banken rapporteerden solide kapitaalratio’s en ruime liquiditeitsbuffers gedurende de gehele periode, wat de grote veerkracht van de sector weerspiegelt, terwijl het totale volume van niet-renderende leningen (non-performing loans – NPL’s) verder afnam.

Hoewel de directe effecten van de oorlog in Oekraïne voor de meeste onder toezicht staande instellingen tot dusver beperkt zijn gebleven doet de macro-economische schok, die de bestaande inflatoire druk en aanhoudende knelpunten in de aanbodketen heeft verergerd, zich voelen, met name in Europa. Als gevolg daarvan zijn de financiële en niet-financiële risico’s voor de Europese financiële sector toegenomen. Een mogelijke toename van de geopolitieke spanningen in de toekomst kan de risico’ van herwaarderingen op de financiële markten en cyberdreigingen verder doen toenemen. Over het geheel genomen blijft de ontwikkeling van de economie en de financiële markten hoogst onzeker, waardoor verrassingen eerder neerwaarts dan opwaarts van aard zullen zijn.

Niet alleen imminente risico’s als gevolg van de Russische invasie van Oekraïne vragen om passende aandacht van banken en toezichthouders, maar ook bestaande, structurele risico’s en kwetsbaarheden, zoals de aanpak van uitdagingen in verband met de ontwikkeling en uitvoering van de digitale transformatiestrategieën van banken, of fysieke en transitierisico’s als gevolg van de wereldwijde klimaatverandering.

Met deze uitdagingen in het achterhoofd heeft ECB-Bankentoezicht, in nauwe samenwerking met de nationale bevoegde autoriteiten, zijn strategische prioriteiten voor de komende drie jaar geëvalueerd. Deze evaluatie berust op een grondige beoordeling van de belangrijkste risico’s en kwetsbaarheden voor de onder toezicht staande banken, . Ook is gekeken naar de vooruitgang die is geboekt ten aanzien van de vorig jaar goedgekeurde prioriteiten en naar de uitkomsten van de procedure voor prudentiële toetsing en evaluatie (Supervisory Review and Evaluation Process – SREP) van 2022. De omstandigheden zijn nu wezenlijk anders dan vorig jaar en de waarschijnlijkheid en ernst van de risico’s waarmee de banksector wordt geconfronteerd zijn daardoor groter geworden. Toch zijn de toezichtsprioriteiten en de bijbehorende activiteiten die in 2022 zijn vastgesteld, nog altijd geschikt om zowel dringende uitdagingen als de meer structurele kwetsbaarheden in de banksector aan te pakken.

Dat neemt niet weg dat opkomende risico’s als gevolg van de oorlog en de hoge inflatie enkele aanpassingen rechtvaardigen. De geactualiseerde planning weerspiegelt ook de vooruitgang die de toezichthouders hebben geboekt bij de aanpak van de kwetsbaarheden en risico’s die de afgelopen jaren prioriteit hebben gekregen. Rente- en creditspreadrisico’s, tegenpartijkredietrisico en hefboomfinanciering zijn voorbeelden van aanhoudende en zeer relevante risico’s, met name in de huidige situatie, waar de toezichthouders in 2022 veel aandacht aan hebben besteed. Om ervoor te zorgen dat deze risico’s adequaat worden beheerst en de geconstateerde tekortkomingen volledig worden aangepakt, nemen de toezichthouders bij de betrokken banken gerichte maatregelen in het kader van het reguliere toezicht.

Het huidige klimaat vraagt bovendien om voorzichtigheid. Daarom is het essentieel dat de toezichthouders bij het regulier toezicht de toereikendheid en soliditeit van de voorzieningen en de kapitaalpositie van banken, hun prognoses en hun uitkeringsbeleid monitoren en toetsen. Daaronder valt ook het traject dat banken doorlopen om aan de MREL-eis te voldoen (minimumeis voor het eigen vermogen en de in aanmerking komende verplichtingen), met name in het licht van de huidige macrofinanciële situatie.

Doel van de toezichtsprioriteiten van het SSM voor 2023-2025 is het toezicht gericht op het bereiken van de strategische doelstellingen op middellange termijn te versterken en tegelijkertijd de focus aan te passen aan de veranderende uitdagingen. Van de onder toezicht staande instellingen wordt gevraagd om hun weerbaarheid tegen onmiddellijke macrofinanciële en geopolitieke schokken te versterken (prioriteit 1), de digitaliseringopgave op te pakken en het sturend vermogen van hun leidinggevende organen te versterken (prioriteit 2), en hun inspanningen bij de aanpak van klimaatverandering op te voeren (prioriteit 3) (zie figuur 1).

Figuur 1

Toezichtsprioriteiten voor 2023-2025: aanpak vastgestelde kwetsbaarheden bij banken

Het belangrijkste doel van de strategische planning is een solide strategie voor de komende drie jaar ontwikkelen voor ECB-Bankentoezicht. Bij de planning wordt een holistische en op samenwerking gebaseerde aanpak gevolgd, waarvan een alomvattende beoordeling van de belangrijkste risico’s en kwetsbaarheden van de Europese banksector deel uitmaakt. De toezichtsprioriteiten bevorderen zowel de effectiviteit en consistentie van de toezichtsplanning van de gezamenlijke toezichthoudende teams (JST’s) als een efficiëntere besteding van middelen. De toezichtsprioriteiten zijn ook gericht op het vaststellen van risicotolerantieniveaus en bieden handvatten voor de prioritering van risico’s bij de SREP, rekening houdend met het feit dat kwetsbaarheden en uitdagingen van bank tot bank kunnen verschillen. De toezichtsprioriteiten helpen bovendien de nationale toezichthouders om, naar evenredigheid, eigen prioriteiten te stellen voor het toezicht op minder belangrijke instellingen (LSI’s). Transparante communicatie over de prioriteiten verduidelijkt de toezichtsverwachtingen voor de banken, versterkt de impact van het toezicht op de schokbestendigheid van de banksector en draagt bij aan een gelijk speelveld.

ECB-Bankentoezicht bewaakt en beoordeelt doorlopend zowel de ontwikkeling van de risico’s en kwetsbaarheden bij de onder toezicht staande instellingen als de vooruitgang die bij de uitvoering van de vastgestelde prioriteiten wordt geboekt. Door de strategische prioriteiten periodiek te evalueren, kan ECB-Bankentoezicht zijn focus en activiteiten flexibel aanpassen aan de veranderende risico’s. Deze flexibiliteit is met name belangrijk in het huidige onzekere economische en geopolitieke klimaat.

Hieronder wordt ingegaan op de uitkomsten van de risicobepaling en -beoordeling en worden de toezichtsprioriteiten en de onderliggende werkprogramma’s voor 2023-2025 beschreven. Toezichthouders voeren in het kader van hun voortdurende dialoog met de banken ook andere reguliere activiteiten uit die een aanvulling vormen op het werk aan de prioriteiten.

2 Toezichtsprioriteiten en risicobeoordeling voor 2023-2025

2.1 Bedrijfsomgeving van onder toezicht staande instellingen

De vooruitzichten voor de groei van het eurogebied zijn in de loop van het jaar aanzienlijk verslechterd door de hoge inflatie en de gevolgen van de Russische oorlog in Oekraïne. De onzekerheden blijven de komende maanden groot. De opleving van de economische bedrijvigheid in de eerste helft van 2022, die onder meer het gevolg was van de geleidelijke opheffing van de coronamaatregelen, is afgevlakt. De Russische invasie van Oekraïne heeft aanleiding gegeven tot een reeks westerse sancties, gevolgd door vergeldingsmaatregelen van Rusland, die hebben geleid tot stijgende prijzen van energie, voedsel en grondstoffen en verstoringen van de energievoorziening. Daardoor is de inflatiedruk toegenomen en heeft de inflatie in het eurogebied een recordhoogte bereikt. Deze effecten en de daaruit voortvloeiende vertrouwensschok, hebben de bestaande knelpunten in de aanbodketen verergerd en geleid tot een verslechtering van de economische vooruitzichten. In een klimaat van zeer grote onzekerheid zijn de belangrijkste neerwaartse risico’s voor de groeivooruitzichten een langer dan verwachte oorlog in Oekraïne, een escalatie van de geopolitieke spanningen, stijgende energiekosten en inflatie die, in combinatie met verdere verstoringen van de energievoorziening en rantsoenering, tot een recessie in Europa zouden kunnen leiden.

De wereldwijd hoge inflatiecijfers hebben de belangrijkste centrale banken, waaronder de ECB, ertoe aangezet hun monetair beleid versneld te normaliseren. Nadat de schuldquotes van de overheid en de private sector tijdens de pandemie waren opgelopen, wordt verwacht dat de combinatie van krappere financieringsvoorwaarden als gevolg van stijgende beleidsrentes en verslechterde groeivooruitzichten het vermogen van de tegenpartijen van de banken om hun schulden af te lossen, verder onder druk zal zetten. Ook de financierings-, input- en bedrijfskosten van bedrijven, met name in het high-yieldsegment en energie-intensieve sectoren, zullen naar verwachting stijgen; in combinatie met de slechtere groeivooruitzichten kan dit tot een toename van de wanbetalingsquotes leiden. Huishoudens met een hoge schuldenlast, een laag inkomen of een hypotheek met variabele rente kunnen in de toekomst hun kredietwaardigheid zien verslechteren, ook al hebben begrotingsmaatregelen, de tijdens de pandemie opgebouwde besparingen en een over het geheel genomen veerkrachtige arbeidsmarkt de gevolgen van de inflatie en hogere rentetarieven ten minste gedeeltelijk kunnen opvangen.

Grotere geopolitieke spanningen, stijgende rentetarieven en angst voor een economische recessie in Europa drukken de dynamiek van de financiële markten. Wereldwijd hebben de rentetarieven het tempo van de centrale banken gevolgd en in 2022 periodes van volatiliteit laten zien door onzekerheden over de timing en omvang van de aanpassingen van de beleidsrente. De aandelenmarkten hebben zich enigszins hersteld van de scherpe koersdalingen in de eerste helft van het jaar maar blijven gevoelig voor verdere koerscorrecties. De grote onzekerheid zou zich kunnen vertalen in grotere onrust op de markten en perioden van sterke volatiliteit, wat weer kan leiden tot verdere koerscorrecties op de financiële markten en vervolgens voor de banken tot mark-to-market verliezen op hun balans of lagere winsten uit marktactiviteiten.

2.2 Risico’s en prioriteiten 2023-2025

Onder de toezichtsprioriteiten van het SSM vallen zowel de strategische doelstellingen die ECB-Bankentoezicht de komende drie jaar nastreeft om prioritaire kwetsbaarheden aan te pakken als de toezichtsactiviteiten die zijn gepland om deze doelstellingen te verwezenlijken. De prioriteiten voor 2023-2025 worden hieronder uiteengezet.

2.2.1 Prioriteit 1: versterking van de weerbaarheid tegen onmiddellijke macrofinanciële en geopolitieke schokken

De grote onzekerheden en neerwaartse risico’s in verband met het huidige macro-financiële en geopolitieke klimaat zijn van materiële invloed op de vooruitzichten voor de Europese banksector. Onder toezicht staande instellingen dienen voorzichtig te zijn bij het ontwikkelen en plannen van hun bedrijfsstrategieën, de risico’s die verbonden zijn aan de snel veranderende financiële omgeving nauwlettend in de gaten te houden en hun inspanningen te richten op risicobeheer. Dat houdt onder meer in dat ze gedegen en geloofwaardige kapitaal-, liquiditeits- en financieringsplannen ontwikkelen die rekening houden met de huidige onzekere vooruitzichten en dat ze in staat zijn deze tijdig en flexibel aan te passen aan de veranderende risico’s.

Tegen deze achtergrond stelt ECB-Bankentoezicht zich de komende maanden als belangrijkste doel om de weerbaarheid van de banken onder haar directe toezicht tegen onmiddellijke macrofinanciële en geopolitieke schokken te versterken. De door de Europese Bankautoriteit (EBA) gecoördineerde EU-brede stresstest voor 2023 ondersteunt dit streven. De resultaten ervan worden gebruikt bij de volgende SREP-cyclus en dragen zo bij aan de toezichtsprioriteiten voor 2023. Hieronder worden de toezichtsactiviteiten beschreven die vooral op specifieke risico’s zijn gericht, alsook de follow-upactiviteiten bij bepaalde prioriteiten van vorig jaar, die worden uitgevoerd als onderdeel van de reguliere toezichtswerkzaamheden.

Prioritaire kwetsbaarheid: tekortkomingen bij de beheersing van kredietrisico’s, inclusief risicoposities in kwetsbare sectoren

Strategische doelstelling: Banken dienen structurele tekortkomingen in hun kredietrisicobeheersing doeltreffend te verhelpen, van de initiëring van leningen tot risicomitigatie en -monitoring. Ook dienen ze afwijkingen van de regelgevingsvereisten en toezichtsverwachtingen tijdig aan te pakken.

Banken moeten in staat zijn opkomende risico’s van posities in sectoren die gevoelig zijn voor de huidige macro-economische omstandigheden snel op te sporen en te beperken, waaronder sectoren die door de oorlog in Oekraïne worden getroffen en vastgoedportefeuilles.

Hoewel de NPL-volumes in de eerste helft van 2022 verder zijn afgenomen, beginnen de krappere financieringsvoorwaarden en het toegenomen recessierisico door te werken in de kredietvoorwaarden in Europa. Dit heeft gevolgen voor zowel huishoudens als ondernemingen, zij het niet in gelijke mate, en hangt af van factoren als hun schuldenlast of gevoeligheid voor het huidige macrofinanciële klimaat. Meer in het bijzonder: de productie en verwerking van grondstoffen, maar ook energieleveranciers en energie-intensieve sectoren als landbouw en vervoer (door de lucht, over land en over het water) worden het sterkst getroffen door de energieprijsschok en de verstoringen van de toeleveringsketens als gevolg van de oorlog in Oekraïne. De hoge inputprijzen drukken ook de bouwnijverheid, terwijl in een aantal landen van het eurogebied verstoringen van de gasvoorziening extra zwaar kunnen wegen op grote gasverbruikers, zoals producenten van metaal, chemische producten en voedingsmiddelen en dranken.

Na een scherpe prijscorrectie aan het begin van de pandemie lijkt de situatie op de markten voor commercieel vastgoed zich te stabiliseren. De Europese kantorensector heeft echter nog steeds veel last van de stijgende rente en de sterke stijging van de bouwkosten. De verschuiving naar telewerken, die door de pandemie werd bevorderd, komt daar nog bovenop. Ondanks aanhoudende tekenen van overwaardering in het eurogebied zijn de huizenprijzen in de eerste helft van 2022 gestegen, waardoor het verschil met de huurprijzen is toegenomen. In combinatie met de stijging van de kosten van levensonderhoud, dalende reële lonen en stijgende rentetarieven geeft dit aanleiding tot bezorgdheid, met name voor banken die actief zijn in landen waar een groot deel van de hypotheken een variabele rente heeft.

Tegen deze achtergrond blijven de toezichtsactiviteiten die sinds de uitbraak van de pandemie zijn gestart om structurele tekortkomingen in de kaders voor kredietrisicobeheersing van banken aan te pakken, ook in grote lijnen relevant voor de aanpak van de huidige uitdagingen. Hoewel de banken de afgelopen jaren enige vooruitgang hebben geboekt, bleek uit de SREP van 2022 dat er nog steeds tekortkomingen zijn in de risicobeheersing van onder toezicht staande instellingen, met name ten aanzien van de verstrekking en monitoring van leningen, de classificatie van noodlijdende kredietnemers en de voorzieningen. Hoewel de meeste banken actieplannen hebben opgesteld om de tekortkomingen te verhelpen die in de brief aan de CEO’s van 2020 waren vastgesteld,^[1] bestaan die in sommige gevallen nog steeds, bijvoorbeeld op het gebied van forbearance, onwaarschijnlijkheid van betaling (unlikeliness-to-pay – UTP) en voorzieningen. De toezichthouders zullen daarom hun inspanningen opvoeren om het strategische doel van ECB-Bankentoezicht op dit gebied te bereiken. De meeste geplande activiteiten bouwen voort op het prioriteitenprogramma van vorig jaar, maar de focus wordt bijgesteld om ook de sectoren te omvatten die het sterkst worden geraakt door de oorlog in Oekraïne (bijv. energie-intensieve sectoren) en door het macro-economische klimaat.

Belangrijkste activiteiten uit het werkprogramma voor toezichtsprioriteiten

• Gerichte toetsingen^[2] van de initiëring en monitoring van leningen, waarbij wordt beoordeeld of de EBA-richtsnoeren zijn gevolgd en met bijzondere aandacht voor portefeuilles woninghypotheken.
• Gerichte toetsingen van IFRS 9 om te beoordelen in hoeverre de geselecteerde banken voldoen aan de toezichtsverwachtingen die in de brief aan de CEO's van 2020 zijn geformuleerd (met name nog openstaande punten) en onderzoek naar specifieke modelleringsaspecten (waaronder overlays).
• Diepgaande onderzoeken naar forbearance- en UTP-beleid, als vervolg op uitstaande kwesties die in de brief aan de banken van 2020 zijn geconstateerd, daarbij rekening houdend met het huidige macrofinanciële klimaat.
• Inspecties ter plaatse naar IFRS 9 – met speciale aandacht voor grote ondernemingen, kleine en middelgrote ondernemingen en retailportefeuilles – en naar commercieel vastgoed/onderpand (verlenging van 2022).
• Gerichte inspecties ter plaatse naar energie- en/of grondstoffenhandelaren.
• Gerichte gezamenlijke inspecties ter plaatse/onderzoeken van interne modellen naar een aantal portefeuilles van materieel belang in geselecteerde, kwetsbare sectoren, met als doel de toereikendheid van de IRB-modellen, de modellen van waardering en resultaatbepaling en de kredietrisicobeheersingskaders te beoordelen.
• Onderzoek van interne modellen en follow-up door de JST’s ter beoordeling van wijzigingen van IRB-modellen in verband met nieuwe regelgevingsvereisten^[3], alsook follow-up van eerdere TRIM-bevindingen (targeted review of internal models – gerichte toetsing van interne modellen).

Follow-up in het kader van de reguliere toezichtswerkzaamheden

Hoewel er in de afgelopen kwartalen minder hefboomleningen zijn geïnitieerd en kredietverstrekkers en beleggers zich hebben aangepast aan de macro-economische onzekerheden, blijft er sprake van hoge uitstaande volumes bij onder toezicht staande instellingen en grote onderliggende kwetsbaarheden. Dat hangt samen met de aard van de tegenpartijen (high-yieldsegment/lage kredietrating en/of een hoge hefboom) en van de instrumenten (meestal leningen met een variabele rente en ‘convenant-lite-leningen’). Dit jaar heeft ECB-Bankentoezicht zich extra ingespannen om de banken beter te laten voldoen aan de in ECB-richtsnoeren vastgelegde toezichtsverwachtingen. Om een einde te maken aan de resterende afwijkingen van de toezichtsverwachtingen zullen de toezichthouders de reacties van de banken op deze exercitie volgen. ECB-Bankentoezicht staat klaar om onder toezicht staande instellingen aanvullende kapitaaleisen op te leggen als ze te weinig voortgang vertonen bij de aanpak van deze afwijkingen.

In 2022 zijn aanzienlijke toezichtswerkzaamheden verricht om kwetsbaarheden aan te pakken die optreden doordat banken in belangrijke mate gevoelig zijn voor rentetarieven en kredietspreads en door hun blootstelling aan tegenpartijkredietrisico. De daarmee samenhangende risico’s zijn echter niet verminderd en de kans dat zich in de komende maanden opnieuw perioden van hoge volatiliteit en herbeprijzing op de financiële markten voordoen, blijft groot. Tegen deze achtergrond wordt van instellingen verwacht dat ze de onderliggende risico’s, die in de huidige context nog steeds zeer relevant en materieel zijn, nauwlettend blijven volgen en zorgvuldig beheersen. Het toezicht zal zijn inspanningen hierop richten, met naar verwachting een gerichte follow-up door de JST’s in 2023, op basis van de resultaten van de gerichte toetsingen van dit jaar.

Prioritaire kwetsbaarheid: te weinig diversificatie van financieringsbronnen en tekortkomingen in financieringsplannen

Strategische doelstelling: Banken met sterk geconcentreerde financieringsbronnen, met name als die minder stabiel zijn, dienen hun financieringsstructuur te diversifiëren door goede, geloofwaardige meerjarenplannen voor hun financiering op te stellen en uit te voeren, rekening houdend met de veranderende financieringsvoorwaarden.

In de eerste helft van 2022 rapporteerden de onder toezicht staande instellingen gemiddeld ruime liquiditeitsdekkingsratio’s (LCR’s) en netto stabiele financieringsratio’s (NSFR’s), een duidelijk teken dat ze weerbaar zijn tegen potentiële liquiditeits- en financieringsschokken. Toch zijn sommige instellingen kwetsbaarder voor marktverstoringen door hun weinig diverse financiering. De uitzonderlijke monetairbeleidsmaatregelen die aan het begin van de pandemie werden genomen, hebben sommige banken ertoe aangezet hun centralebankfinanciering te verhogen (bijvoorbeeld via de derde reeks gerichte langerlopende herfinancieringstransacties, TLTRO III) en bijgevolg het aandeel marktfinanciering terug te schroeven (bijvoorbeeld via commercial paper en gedekte obligaties). Banken worden door de te verwachten aflossingen, vervroegd of op de vervaldatum, echter gedwongen hun financieringsbronnen verder te diversifiëren hun centralebankfinanciering deels te vervangen door duurdere alternatieven, die mogelijk ook een kortere looptijd hebben, waardoor hun prudentiële kencijfers en winstgevendheid onder druk komen te staan, met name in een klimaat van toenemende economische risico’s en geleidelijke verkrapping van het monetair beleid. De risico’s in verband met de sterke afhankelijkheid van TLTRO III-middelen en de bijbehorende exitstrategieën vereisen voortdurende aandacht door de toezichthouder, wat door sommige JST’s in de SREP van dit jaar werd benadrukt. In dit verband zal aan onder toezicht staande instellingen worden gevraagd een gedegen en betrouwbaar liquiditeits- en financieringsplan op te stellen, uit te voeren en zo nodig aan te passen, dat exitstrategieën en een aanpak van herfinancieringsrisico’s en financieringsconcentratie omvat.

Belangrijkste activiteiten uit het werkprogramma voor toezichtsprioriteiten

• Gerichte toetsing van TLTRO III-exitstrategieën bij geselecteerde banken met een materiële afhankelijkheid van deze financieringsbron, die daarbij relatief kwetsbaar zijn voor stijgingen van de kosten van marktfinanciering. Om zwakke punten en kwetsbare instellingen in kaart te brengen wordt deze gerichte toetsing aangevuld met een bredere analyse van de liquiditeits- en financieringsplannen van de banken. Gerichte inspecties ter plaatse maken hier zo nodig deel van uit. De JST’s zorgen voor een follow-up van de bevindingen van deze exercities en winnen informatie in over de opstelling en uitvoering van deugdelijke plannen voor herstelmaatregelen, onder meer via gerichte inspecties ter plaatse.

2.2.2 Prioriteit 2: problemen bij de digitalisering aanpakken en het sturend vermogen van de leidinggevende organen vergroten

Om de veerkracht en duurzaamheid van hun bedrijfsmodellen te waarborgen dient de aanpak van structurele problemen en risico’s als gevolg van de digitalisering van bankdiensten een aandachtspunt te blijven voor de onder toezicht staande instellingen. Sterke interne governance en effectieve strategische sturing door leidinggevende organen zijn onmisbaar voor de ontwikkeling en uitvoering van succesvolle strategieën voor digitale transformatie, maar banken moeten daarnaast de kwetsbaarheden en risico’s aanpakken van een grotere operationele afhankelijkheid van IT-systemen, diensten van derden en innovatieve technologieën. Tegelijkertijd opereren de banken in een uiterst volatiel en onzeker klimaat. Door beslissende stappen te zetten in de richting van sterke strategische sturing, degelijke governance en een goede aggregatie van risicogegevens en rapportagecapaciteit kunnen banken de duurzaamheid van hun bedrijfsmodellen ondersteunen in het licht van de uitdagingen die hun te wachten staan.

Prioritaire kwetsbaarheid: tekortkomingen in de strategieën voor digitale transformatie

Strategische doelstelling: Om hun bedrijfsmodel te verduurzamen en hun risico’s in verband met het gebruik van innovatieve technologieën te beperken dienen banken plannen voor digitale transformatie te maken en adequaat uit te voeren (bijv. bedrijfsstrategie, risicobeheersing, enz.).

Onder toezicht staande instellingen zijn voortdurend bezig met de ontwikkeling, uitvoering en aanpassing van strategieën om de digitalisering van hun bankdiensten en werkwijzen te ondersteunen en in te spelen op de voortdurend veranderende behoeften en voorkeuren van consumenten. De invoering van nieuwe technologieën kan bovendien efficiëntiewinst opleveren die helpt om de winstgevendheid van de banken te verbeteren. Hoewel onder toezicht staande instellingen dankzij de gestegen renteverwachtingen sinds kort een grotere winstgevendheid rapporteren, kunnen de banken, als ze zich niet tijdig aan de veranderende omgeving aanpassen, hun bedrijfsmodellen in gevaar zien komen door toegenomen concurrentie van digitale kampioenen binnen de bankensector en ‘digital natives’ van buiten de sector (zoals fintech- en bigtechbedrijven). Tegen deze achtergrond en in aansluiting op de prioritaire initiatieven van dit jaar, die zijn gericht op beter begrip en benchmarking van de werkwijzen van banken, zet ECB-Bankentoezicht zijn inspanningen op dit gebied voort, onder andere met gerichte inspecties ter plaatse en gerichte toetsingen van specifieke aspecten van de digitale transformatiestrategieën van banken en hun gebruik van innovatieve technologieën. De JST’s zullen de instellingen die hierbij uit de toon vallen eveneens opvolgen, als aanvulling op de algemene strategie en om de banken ertoe aan te zetten eventuele structurele tekortkomingen aan te pakken.

Belangrijkste activiteiten uit het werkprogramma voor toezichtsprioriteiten

• Publicatie van de verwachtingen van de toezichthouder ten aanzien van strategieën voor digitale transformatie en de uitkomsten van de benchmark van 2022.^[4]
• Gerichte toetsingen van (a) de digitale transformatiestrategieën van banken en (b) hun gebruik van innovatieve technologieën, aangevuld met follow-up door de JST’s bij banken waar materiële tekortkomingen worden vastgesteld.
• Gerichte inspecties ter plaatse van de digitale transformatie, waarbij de strategische dimensies IT en bedrijfsmodel worden gecombineerd.

Prioritaire kwetsbaarheid: Tekortkomingen op het gebied van operationele weerbaarheid, met name IT-outsourcing en IT-beveiligings- en/of cyberrisico’s

Strategische doelstelling: Banken dienen te beschikken over goede regelingen voor uitbestedingsrisico’s en over kaders voor IT-beveiliging en cyberweerbaarheid om proactief ongemitigeerde risico’s aan te pakken die kunnen leiden tot materiële verstoring van kritieke activiteiten of diensten en om te voldoen aan de relevante regelgevingsvereisten en toezichtsverwachtingen.

De digitale transformatie in de banksector en de toegenomen afhankelijkheid van technologie en externe dienstverleners voor het verlenen van bankdiensten hebben geleid tot extra complexiteit en verwevenheid binnen het financiële stelsel, waardoor de operationele weerbaarheid van banken over de hele wereld sterker op de proef wordt gesteld. De onder toezicht staande instellingen hebben tijdens de pandemie blijk gegeven van grote weerbaarheid en in een omgeving van verhoogd risico de operationele verliezen beperkt gehouden, maar de oorlog in Oekraïne brengt nieuwe uitdagingen met zich mee. Enkele concrete punten van zorg, die ook door een aantal JST’s naar voren zijn gebracht in het kader van SREP 2022, betreffen verhoogde risico’s in verband met de uitbesteding van bepaalde activiteiten of kritieke diensten aan landen die negatieve gevolgen ondervinden van sanctieregelingen (of die worden geconfronteerd met grotere geopolitieke risico’s) en die bijvoorbeeld gevoeliger kunnen zijn voor een mogelijke toename van cyberaanvallen als vergelding voor westerse sancties tegen Rusland.

Bovendien blijven de grote afhankelijkheid van derden voor kritieke IT-diensten en de tekortkomingen bij de uitbesteding van IT een materiële kwetsbaarheid vormen, met als mogelijk gevolg oplopende verliezen doordat uitbestede diensten niet beschikbaar of van slechte kwaliteit zijn. Gezien het bovenstaande zet ECB-Bankentoezicht de evaluatie van de uitbestedingsregelingen en cyberbeveiligingsmaatregelen van banken voort en zal het bij wijze van follow-up gerichte toetsingen en inspecties ter plaatse uitvoeren.

Belangrijkste activiteiten uit het werkprogramma voor toezichtsprioriteiten

• Gegevensverzameling en horizontale analyse van uitbestedingsregisters om te bepalen of er sprake is van verwevenheid tussen belangrijke instellingen en externe leveranciers of van potentiële concentraties bij bepaalde leveranciers.
• Gerichte toetsingen van uitbestedingsregelingen, cyberbeveiligingsmaatregelen en IT-risicocontroles.
• Gerichte inspecties ter plaatse van het beheer van uitbestedingen en cyberbeveiliging.

Prioritaire kwetsbaarheid: tekortkomingen in de werking en het sturend vermogen van de leidinggevende organen

Strategische doelstelling: Banken dienen materiële tekortkomingen in de werking, het toezicht en de samenstelling van hun leidinggevende organen effectief aan te pakken door gedegen plannen voor herstelmaatregelen te ontwikkelen en deze snel uit te voeren, daarbij rekening houdend met de verwachtingen van de toezichthouder.

Solide interne governanceregelingen en effectieve strategische sturing zijn van cruciaal belang om de duurzaamheid van de bancaire bedrijfsmodellen te waarborgen, zowel tijdens crises als in normale tijden, en om zich met succes aan te passen aan actuele trends, zoals de digitalisering en de groene transitie. De collectieve geschiktheid – op het vlak van kennis, vaardigheden en ervaring – en de diversiteit van de leidinggevende organen van banken versterken hun rol bij het risicotoezicht en zijn van essentieel belang voor hun effectieve functioneren.

Banken hebben voortgang geboekt met de aanpassing van hun diversiteitsbeleid, onder meer als gevolg van de follow-up door het toezicht begin 2022 van banken die niet over dergelijk beleid of over interne doelstellingen voor genderdiversiteit op bestuursniveau beschikten. Sommige punten vergen nog aandacht, zoals de naleving van interne of nationale genderdoelstellingen in leidinggevende organen of onvoldoende diverse vaardigheden bij de raden van bestuur, onder meer, maar niet alleen, op het gebied van IT/cyberrisico. Bovendien zitten er nog steeds zwakke punten in de opvolgingsprocedures en in het vermogen om het management op zijn besluiten en functioneren aan te spreken, onder meer in de comités die daarvoor zijn ingesteld. Dit kan ook verband houden met hardnekkige tekortkomingen op het gebied van de formele onafhankelijkheid van de leidinggevende organen van sommige instellingen.

ECB-Bankentoezicht blijft streven naar voortgang op deze terreinen door middel van gerichte toetsingen, inspecties ter plaatse en gerichte risicogebaseerde (her)beoordelingen van betrouwbaarheid en deskundigheid. Daarnaast zullen toezichthouders de toezichtsverwachtingen ten aanzien van governance en risicobeheer actualiseren en publiceren.

Belangrijkste activiteiten uit het werkprogramma voor toezichtsprioriteiten

• Gerichte toetsingen van de doeltreffendheid van de leidinggevende organen van banken en gerichte inspecties ter plaatse.
• Actualisering en externe publicatie van de toezichtsverwachtingen ten aanzien van de governanceregelingen en het risicobeheer van banken.^[5]

Prioritaire kwetsbaarheid: tekortkomingen in de aggregatie en rapportage van risicogegevens

Strategische doelstelling: Banken dienen langdurige tekortkomingen doeltreffend aan te pakken en te beschikken over adequate en efficiënte kaders voor de aggregatie en rapportage van risicogegevens, om een efficiënte sturing door leidinggevende organen te ondersteunen en tegemoet te komen aan de verwachtingen van toezichthouders, ook in tijden van crisis.

Toegang tot tijdige en nauwkeurige gegevens en verslagen is een eerste vereiste voor effectieve strategische sturing, doeltreffende risicobeheersing en gedegen besluitvorming, zowel in normale tijden als in periodes van stress. Tegen deze achtergrond besteedt ECB-Bankentoezicht veel aandacht aan de datakwaliteit, de capaciteiten op het vlak van de aggregatie van risicogegevens en de risicorapportage van de onder toezicht staande instellingen. De afgelopen jaren zijn naar aanleiding van de jaarlijkse SREP herhaaldelijk materiële tekortkomingen op deze gebieden vastgesteld, omdat de banken traag en onvoldoende vooruitgang hebben geboekt bij het dichten van lacunes ten aanzien van de toezichtsverwachtingen en de naleving van de principes voor effectieve aggregatie van risicogegevens en risicorapportage van het Bazels Comité voor bankentoezicht. De belangrijkste zwakke punten houden verband met het zwakke toezicht op leidinggevende organen, gefragmenteerde en niet-geharmoniseerde IT-landschappen, de geringe capaciteit voor het aggregeren van gegevens op groepsniveau, en de beperkte reikwijdte en ambities van de herstelplannen van de banken.

ECB-Bankentoezicht zal daarom meer inspanningen leveren om ervoor te zorgen dat onder toezicht staande instellingen aanzienlijke vooruitgang boeken bij het verhelpen van de vastgestelde structurele tekortkomingen.

Belangrijkste activiteiten uit het werkprogramma voor toezichtsprioriteiten

• Verfijning van de toezichtsverwachtingen en communicatie met de banken in verband met de tenuitvoerlegging van principes voor aggregatie van risicogegevens en risicorapportage.
• Gerichte samenwerking en horizontale analyse tussen JST’s en/of inspecties ter plaatse voor banken met aanhoudende tekortkomingen.
• Inspecties ter plaatse in verband met aggregatie en rapportage van risicogegevens (verlenging van 2022).

2.2.3 Prioriteit 3: meer inspanningen om de klimaatverandering aan te pakken

Banken moeten dringend de klimaatuitdagingen aanpakken en de kansen van klimaattransitie en -adaptatie benutten. Klimaatverandering kan niet langer worden beschouwd als een risico op lange termijn of een nieuw risico, aangezien de impact ervan reeds zichtbaar is en naar verwachting in de komende jaren aanzienlijk zal toenemen.^[6]

Prioritaire kwetsbaarheid: materiële blootstellingen aan fysieke en transitierisicofactoren

Strategische doelstelling: Banken moeten klimaat- en milieurisico’s adequaat integreren in hun bedrijfsstrategieën en hun kaders voor governance en risicobeheer, teneinde dergelijke risico’s te beperken en informatie erover te verstrekken. Daartoe dienen ze hun werkwijzen af te stemmen op de huidige regelgevingsvereisten en toezichtsverwachtingen.

De risico’s van klimaatverandering nemen toe en worden al zichtbaar. Vaker voorkomende extreme weersomstandigheden in Europa^[7] wijzen op de toenemende waarschijnlijkheid en ernst van fysieke risicoverliezen. Tegelijkertijd heeft de verstoring van de energiemarkt als gevolg van de Russische oorlog tegen Oekraïne nog eens onderstreept dat Europa werk moet blijven maken van de overgang naar hernieuwbare energiebronnen. Het REPowerEU-plan^[8] dat in mei 2022 werd aangekondigd, is bedoeld om Europa al op korte termijn minder afhankelijk te maken van Russische fossiele brandstoffen en de energietransitie te versnellen.

Uit de klimaatrisicostresstest^[9] en het themaonderzoek van de ECB in 2022^[10] is gebleken dat banken voortgang maken met het integreren van klimaat- en milieurisico’s in hun bedrijfsvoering, risicobeheersingskaders en informatieverstrekking. Het vermogen van banken om inkomen te genereren is echter sterk afhankelijk van sectoren met relatief hoge emissies, en er blijven aanzienlijke lacunes bestaan wat betreft de afstemming op de toezichtsverwachtingen van de ECB^[11]. Deze lacunes houden onder meer verband met het ontbreken van degelijke materialiteitsbeoordelingen van blootstellingen van banken aan klimaat- en milieurisico’s, de ontwikkeling van passende methodes voor datagovernance en risicokwantificering, prestatie- en risicobereidheidsindicatoren, limieten en drempels, en robuuste kaders voor klimaatrisicostresstests. Tegen deze achtergrond zullen de toezichthouders de op dit vlak geconstateerde tekortkomingen opvolgen, de voortgang monitoren en indien nodig handhavingsmaatregelen nemen. De toezichthouders hebben specifieke deadlines voor de instellingen vastgesteld om ervoor te zorgen dat ze tegen eind 2024 volledig aan de verwachtingen voldoen.

Daarnaast zullen de toezichthouders gerichte diepgaande onderzoeken en inspecties ter plaatse uitvoeren en nagaan of de banken voldoen aan de rapportagevereisten over de nieuwe technische uitvoeringsnormen (implementing technical standards – ITS), de openbaarmakingsvereisten op grond van Pijler 3 en aan de verwachtingen van de toezichthouder. Ook zullen ze voorbereidingen treffen voor de beoordeling van de capaciteit van de banken op het gebied van transitieplanning.

Belangrijkste activiteiten uit het werkprogramma voor toezichtsprioriteiten

• Gerichte diepgaande onderzoeken naar aanleiding van tekortkomingen die zijn vastgesteld bij de klimaatrisicostresstest en het themaonderzoek van 2022.
• Beoordeling van de naleving door banken van de rapportagevereisten over de nieuwe ITS en de openbaarmakingsvereisten op grond van Pijler 3 in verband met klimaatrisico, en benchmarking van de werkwijzen van de banken aan de hand van de toezichtsverwachtingen.
• Diepgaande onderzoeken naar reputatie- en geschillenrisico in verband met klimaat- en milieustrategieën en risicoprofielen voor geselecteerde banken.
• Voorbereidingen voor de beoordeling van de capaciteit van de banken op het gebied van transitieplanning en de mate waarin ze gereed zijn voor de in de zesde richtlijn kapitaalvereisten (CRD VI) verwachte bepalingen op het vlak van milieu, maatschappij en governance.
• Gerichte inspecties ter plaatse in verband met klimaataspecten, hetzij afzonderlijk, hetzij in het kader van andere risicobeoordelingen (bijv. kredietrisico, governance, bedrijfsmodel).