1 Wstęp

Wskutek geopolitycznego wstrząsu wywołanego inwazją Rosji na Ukrainę i jego bezpośrednich konsekwencji makrofinansowych zwiększyła się niepewność co do rozwoju sytuacji w gospodarce i na rynkach finansowych oraz wzrosły ryzyka dla sektora bankowego. Banki i organy nadzoru bankowego muszą obecnie wykazać nadzwyczajną ostrożność. Ogólne wyniki nadzorowanych instytucji w pierwszej połowie 2022 były dobre, dzięki ożywieniu gospodarczemu po stopniowym złagodzeniu obostrzeń związanych z pandemią COVID‑19 i etapową normalizacją stóp procentowych. W tym okresie solidne współczynniki kapitałowe i znaczne bufory płynności banków świadczyły o dużej odporności sektora, natomiast łączny wolumen kredytów zagrożonych nadal się zmniejszał.

Chociaż dla większości nadzorowanych instytucji bezpośrednie skutki wojny w Ukrainie są na razie ograniczone, szok makroekonomiczny wzmocnił istniejącą już presję inflacyjną, pogłębił utrzymujące się zatory w łańcuchach dostaw i rozprzestrzenił się, zwłaszcza w Europie. W rezultacie wzrosły ryzyka finansowe i niefinansowe w europejskim sektorze finansowym. Jeśli napięcia geopolityczne nasiliłyby się w przyszłości, mogą się jeszcze zwiększyć ryzyko korekty wyceny na rynkach finansowych i zagrożenia cybernetyczne. Ogólnie utrzymuje się duża niepewność co do zmian w gospodarce i na rynkach finansowych, a przez to sytuacja może się raczej pogorszyć, a nie poprawić w stosunku do oczekiwań.

Banki i organy nadzoru muszą zwrócić należytą uwagę nie tylko na bezpośrednie ryzyka wynikające z rosyjskiej inwazji na Ukrainę, ale także na istniejące już strukturalne ryzyka i źródła podatności na zagrożenia, takie jak wyzwania związane z opracowaniem i wdrażaniem bankowych strategii transformacji cyfrowej bądź ryzyko fizyczne i ryzyko przejścia wynikające ze zmiany klimatu na świecie.

W tej trudnej sytuacji Nadzór Bankowy EBC, w ścisłej współpracy z właściwymi organami krajowymi, dokonał przeglądu swoich priorytetów strategicznych na najbliższe trzy lata. Przegląd opiera się na gruntownej ocenie głównych ryzyk i podatności na zagrożenia w nadzorowanych bankach oraz uwzględnia postępy poczynione w realizacji priorytetów przyjętych w zeszłym roku i wyniki procesu przeglądu i oceny nadzorczej (SREP) za rok 2022. Chociaż od zeszłego roku istotnie zmieniły się okoliczności oraz zwiększyły prawdopodobieństwo i skala ryzyk dla sektora bankowego, priorytety nadzorcze i odnośne działania określone w 2022 zasadniczo odpowiadają zarówno pilnym wyzwaniom, jak i strukturalnym źródłom podatności na zagrożenia w sektorze bankowym.

Wskazane są jednak pewne dostosowania w celu uwzględnienia nowych ryzyk wynikających z wojny i wysokiej inflacji. Aktualizacja planów odzwierciedla także postępy poczynione przez organy nadzoru w eliminowaniu ryzyk i podatności, które uznano za priorytetowe w poprzednich latach. Ryzyko stopy procentowej, ryzyko spreadu kredytowego, ryzyko kredytowe kontrahenta i finansowanie lewarowane to przykłady długotrwałych i bardzo istotnych ryzyk (zwłaszcza w obecnej sytuacji), którym nadzorcy poświęcili dużo uwagi w 2022. Organy nadzoru prowadzą ukierunkowaną obserwację narażonych banków przez regularne działania nadzorcze, żeby zapewnić odpowiednie zarządzanie tymi ryzykami i w pełni wyeliminować stwierdzone niedociągnięcia.

Obecna sytuacja również wymaga ostrożności. Dlatego organy nadzoru w ramach regularnych działań nadzorczych powinny monitorować i oceniać adekwatność i stabilność sytuacji kapitałowej i praktyk w zakresie tworzenia rezerw, a także projekcji i planów podziału zysków w bankach. Powinny przy tym oceniać, jak banki dążą do przestrzegania minimalnego wymogu w zakresie funduszy własnych i zobowiązań kwalifikowanych (MREL), szczególnie w obecnej sytuacji makrofinansowej.

Dzięki priorytetom nadzorczym SSM na lata 2023–2025 nadzorcy powinni skupić się bardziej na realizacji średniookresowych celów strategicznych, a jednocześnie dostosowywać swoje nastawienie do zmieniających się wyzwań. Nadzorowane instytucje będą musiały wzmocnić odporności na bezpośrednie szoki makrofinansowe i geopolityczne (priorytet 1), sprostać wyzwaniom cyfryzacji i zwiększyć zdolności organów zarządzających do sterowania strategicznego (priorytet 2) oraz zintensyfikować przeciwdziałanie zmianie klimatu (priorytet 3) (zob. rysunek 1).

Rysunek 1

Priorytety nadzorcze na 2023–2025 i zidentyfikowane źródła podatności na zagrożenia w bankach

Nadzór Bankowy EBC prowadzi planowanie strategiczne głównie w celu opracowania solidnej strategii na najbliższe trzy lata. To zadanie – zgodnie z całościowym podejściem opartym na współpracy – obejmuje kompleksową ocenę głównych ryzyk i źródeł podatności na zagrożenia w europejskim sektorze bankowym. Priorytety nadzorcze mają zwiększyć skuteczność i spójność planów wspólnych zespołów nadzorczych oraz pomóc bardziej efektywnie dysponować zasobami. Pomagają też w ustalaniu poziomów tolerancji ryzyka i hierarchizacji ryzyk w procesie SREP, z uwzględnieniem faktu, że wyzwania i podatności na zagrożenia mogą różnić się w zależności od banku. Ponadto na podstawie priorytetów SSM krajowe organy nadzoru mogą proporcjonalnie określić swoje własne priorytety w zakresie nadzoru nad instytucjami mniej istotnymi. Dzięki przejrzystemu informowaniu o priorytetach oczekiwania nadzorcze wobec banków są bardziej zrozumiałe, zwiększa się wpływ nadzoru na odporność sektora bankowego oraz łatwiej jest zapewnić równe warunki działania.

Nadzór Bankowy EBC stale monitoruje i ocenia zmiany w zakresie ryzyka i podatności na zagrożenia, na jakie wystawione są nadzorowane instytucje, oraz postępy w realizacji wyznaczonych priorytetów. Regularne przeglądy priorytetów strategicznych pozwalają Nadzorowi Bankowemu EBC elastycznie dostosowywać swoje zaangażowanie i działalność do zmian obrazu ryzyka. Ta elastyczność jest szczególnie ważna w obecnej niepewnej sytuacji gospodarczej i geopolitycznej.

W kolejnych sekcjach szczegółowo przedstawiono wyniki procesu identyfikacji i oceny ryzyk oraz określono priorytety nadzorcze i odnośne programy prac na lata 2023−2025. Organy nadzoru zajmują się też innymi regularnymi działaniami w ramach bieżących kontaktów z bankami, stanowiącymi uzupełnienie prac w zakresie priorytetów.

2 Priorytety nadzorcze i ocena ryzyka na lata 2023−2025

2.1 Otoczenie operacyjne nadzorowanych instytucji

Perspektywy wzrostu gospodarczego w strefie euro w bieżącym roku znacznie się pogorszyły z powodu wysokiej inflacji i konsekwencji rosyjskiej wojny w Ukrainie. Niepewność co do nadchodzących miesięcy pozostaje wysoka. Odbicie aktywności gospodarczej, które nastąpiło w pierwszym półroczu 2022 wskutek m.in. stopniowego znoszenia obostrzeń związanych z pandemią, wyhamowało. Po inwazji Rosji na Ukrainę państwa zachodnie wprowadziły pakiet sankcji, po czym Rosja zastosowała środki odwetowe. Wskutek tego wzrosły ceny energii, żywności i surowców oraz wystąpiły zakłócenia w dostawach energii. W rezultacie wzrosła presja inflacyjna, a inflacja w strefie euro osiągnęła rekordowo wysoki poziom. Te zmiany wraz z wynikającym z nich kryzysem zaufania doprowadziły do pogłębienia istniejących już wcześniej zatorów w łańcuchach dostaw i pogorszenia się perspektyw gospodarczych. W warunkach dużej niepewności do głównych ryzyk oddziałujących na pogorszenie się perspektyw wzrostu gospodarczego należą przedłużająca się wojna w Ukrainie, eskalacja napięć geopolitycznych, rosnące koszty energii i inflacja, które w połączeniu z dalszymi zakłóceniami i reglamentacją dostaw energii mogą skutkować recesją w Europie.

Wskutek wysokiej inflacji na świecie główne banki centralne, w tym EBC, zwiększyły tempo normalizacji polityki pieniężnej. Wskaźniki zadłużenia publicznego i prywatnego do PKB wzrosły już w czasie pandemii, a obecnie przewiduje się dalszą presję na zdolności kontrahentów banków do obsługi długu z powodu zacieśnienia warunków finansowania – w związku z podwyżkami podstawowych stóp procentowych – i gorszych perspektyw wzrostu. Przedsiębiorstwa, zwłaszcza w segmencie wysokiej rentowności i sektorach o wysokim zużyciu energii, mogą być narażone na wyższe koszty finansowania, produkcji i działalności operacyjnej, a także na słabsze perspektywy wzrostu. To może prowadzić do nasilenia się niewykonania zobowiązań. Ponadto gospodarstwa domowe z wysokim zadłużeniem, niskimi dochodami lub kredytami hipotecznymi o oprocentowaniu zmiennym mogą doświadczyć w przyszłości gorszej zdolności kredytowej, mimo że skutki inflacji i wyższych stóp procentowych mogą być przynajmniej częściowo amortyzowane przez środki fiskalne, oszczędności zgromadzone podczas pandemii oraz ogólną odporność rynku pracy.

Nasilenie się napięć geopolitycznych, rosnące stopy procentowe i obawy przed recesją w Europie odbijają się na dynamice rynków finansowych. Stopy procentowe na świecie odzwierciedlają tempo decyzji banków centralnych, przy czym w 2022 wykazywały przejściową zmienność z powodu niepewności co do czasu i skali dostosowań podstawowych stóp procentowych. Sytuacja na rynkach akcji – po gwałtownym spadku wycen w pierwszym półroczu – nieco się poprawiła, ale pozostają one podatne na dalsze korekty cen. W dalszej perspektywie duża niepewność może przełożyć się na wzmożenie się zaburzeń na rynkach i okresy wysokiej zmienności, które z kolei mogą prowadzić do dalszych korekt wycen na rynkach finansowych, a następnie do strat w bilansach banków z tytułu wyceny do wartości rynkowej lub niższych zysków z działalności rynkowej.

2.2 Ryzyka i priorytety na lata 2023−2025

Na priorytety nadzorcze SSM składają się strategiczne cele, które Nadzór Bankowy EBC zobowiązał się realizować w najbliższych trzech latach w celu eliminowania istotnych źródeł podatności na zagrożenia, oraz zaplanowane działania nadzorcze służące osiągnięciu tych celów. Poniżej przedstawiono priorytety na lata 2023-2025.

2.2.1 Priorytet 1: wzmocnienie odporności na bezpośrednie szoki makrofinansowe i geopolityczne

Duża niepewność i ryzyko pogorszenia się sytuacji w związku z obecnym otoczeniem makrofinansowym i geopolitycznym mają istotny wpływ na perspektywy europejskiego sektora bankowego. Nadzorowane instytucje powinny zachować rozwagę w opracowywaniu i planowaniu strategii biznesowych, uważnie monitorować ryzyka związane z szybko zmieniającym się otoczeniem finansowym oraz koncentrować swoje starania na zarządzaniu ryzykiem. Powinny m.in. tworzyć solidne i wiarygodne plany dotyczące kapitału, płynności i finansowania, uwzględniające obecne niepewne perspektywy, oraz zachować gotowość do elastycznego i terminowego dostosowania tych planów do zmian obrazu ryzyka.

W związku z tym podstawowym celem Nadzoru Bankowego EBC na nadchodzące miesiące jest zapewnienie, żeby banki pod bezpośrednim nadzorem EBC wzmocniły swoją odporność na bezpośrednie szoki makrofinansowe i geopolityczne. Pomocny przy tym będzie koordynowany przez Europejski Urząd Nadzoru Bankowego (EUNB) ogólnounijny test warunków skrajnych, który będzie przeprowadzony w 2023 i uwzględniony w wynikach kolejnego cyklu SREP, a przez to przyczyni się do realizacji priorytetów nadzorczych na 2023. Inne działania nadzorcze, które są bardziej ukierunkowane na konkretne ryzyka, opisano w następnej sekcji. Uwzględniono także działania następcze w odniesieniu do niektórych ubiegłorocznych priorytetów, które są przedmiotem regularnych prac nadzorczych.

Istotne źródło podatności na zagrożenia: niedociągnięcia w zarządzaniu ryzykiem kredytowym, w tym ekspozycje wobec sektorów podatnych na zagrożenia

Cel strategiczny: banki powinny skutecznie eliminować strukturalne niedociągnięcia w cyklu zarządzania ryzykiem kredytowym, od etapu udzielania kredytów po łagodzenie i monitorowanie ryzyka, oraz terminowo usuwać naruszenia wymogów regulacyjnych i oczekiwań nadzorczych.

Banki powinny szybko identyfikować i ograniczać narastające ryzyka związane z ekspozycjami wobec sektorów, które są bardziej wrażliwe na obecne warunki makroekonomiczne, w tym sektorów odczuwających skutki wojny w Ukrainie i sektorów nieruchomości.

Chociaż stan kredytów zagrożonych w pierwszej połowie 2022 cały czas się zmniejszał, zacieśnienie warunków finansowania i rosnące ryzyko recesji zaczęły odbijać się na warunkach kredytowych w Europie. Odczują to gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa, choć w różnym stopniu, zależnym np. od poziomu zadłużenia oraz wrażliwości na niekorzystny wpływ obecnej sytuacji makrofinansowej. Ściśle mówiąc, kryzys energetyczny oraz zakłócenia w łańcuchach dostaw spowodowane wojną w Ukrainie uderzają głównie w sektory gospodarki związane z produkcją i przetwarzaniem surowców, dostawców energii i sektory o wysokim zużyciu energii, np. rolnictwo oraz transport lotniczy, lądowy i wodny. Wysokie ceny nakładów wpływają także na budownictwo, a w niektórych krajach strefy euro zakłócenia w dostawach gazu mogą dodatkowo odbić się na dużych odbiorcach gazu, np. zakładach produkcji metali, chemikaliów, żywności i napojów.

Sytuacja na rynkach nieruchomości komercyjnych, po gwałtownej korekcie cen na początku pandemii, wydaje się stabilizować. Jednak sektor nieruchomości biurowych w Europie boryka się nadal z poważnymi wyzwaniami wynikającymi z rosnących stóp procentowych i gwałtownego wzrostu kosztów prac budowlanych, wzmacniającymi wpływ przechodzenia na pracę zdalną w związku z pandemią. Pomimo długotrwałych oznak przewartościowania ceny nieruchomości mieszkaniowych w strefie euro w pierwszym półroczu 2022 wzrosły i jeszcze bardziej zwiększyła się ich rozbieżność w stosunku do cen wynajmu. Ten fakt, w połączeniu ze wzrostem kosztów utrzymania, spadkiem płac realnych i rosnącymi stopami procentowymi, budzi obawy, zwłaszcza w przypadku banków działających w krajach, w których duża część kredytów hipotecznych ma oprocentowania zmienne.

W tej sytuacji działania nadzorcze zainicjowane po wybuchu pandemii w celu wyeliminowania strukturalnych braków w zasadach zarządzania ryzykiem kredytowym banków zachowują nadal istotne znaczenie dla sprostania również obecnym wyzwaniom. Chociaż banki w ostatnich latach poczyniły postępy, proces SREP za 2022 potwierdził utrzymujące się niedociągnięcia w zakresie kontroli ryzyka w nadzorowanych instytucjach, zwłaszcza w odniesieniu do udzielania i monitorowania kredytów, klasyfikacji kredytobiorców w trudnej sytuacji oraz zasad tworzenia rezerw. Mimo że większość banków opracowała plany działań naprawczych w celu wyeliminowania braków stwierdzonych w kontekście pisma skierowanego do dyrektorów generalnych banków w 2020^[1], utrzymują się pewne problemy, w tym niedociągnięcia w praktykach związanych z restrukturyzacją zadłużenia, małym prawdopodobieństwem spłaty i tworzeniem rezerw. W związku z tym organy nadzoru wzmocnią i zintensyfikują starania na rzecz strategicznego celu Nadzoru Bankowego EBC w tym obszarze. Choć większość zaplanowanych działań stanowi kontynuację zeszłorocznego programu prac priorytetowych, zostaną one przeorientowane i obejmą również sektory najbardziej dotknięte skutkami wojny w Ukrainie (np. sektory o wysokim zużyciu energii) i czynnikami makroekonomicznymi.

Główne działania w ramach programu prac dotyczącego priorytetów nadzorczych

• Ukierunkowane przeglądy^[2] dotyczące udzielania i monitorowania kredytów pod kątem zgodności z odnośnymi wytycznymi EUNB, ze szczególnym uwzględnieniem portfeli nieruchomości mieszkaniowych
• Ukierunkowane przeglądy MSSF 9 mające na celu ocenę zgodności wybranych banków z oczekiwaniami nadzorczymi określonymi w piśmie do dyrektorów generalnych z 2020 (skupienie się na utrzymujących się problemach) oraz zbadanie konkretnych aspektów modelowania (w tym nadbudowy)
• Dogłębne analizy dotyczące polityki w zakresie restrukturyzacji zadłużenia i małego prawdopodobieństwa spłaty, podejmowane w następstwie utrzymujących się problemów stwierdzonych w kontekście pisma do dyrektorów generalnych banków, z uwzględnieniem obecnego otoczenia makrofinansowego
• Kontrolne na miejscu dotyczące MSSF 9 – skupiające się na portfelach dużych korporacji, małych i średnich przedsiębiorstw oraz podmiotów detalicznych – oraz nieruchomości komercyjnych i odnośnych zabezpieczeń (kontynuacja z 2022)
• Ukierunkowane kontrole na miejscu dotyczące podmiotów zajmujących się obrotem energią lub surowcami
• Ukierunkowane wspólne kontrole na miejscu i kontrole modeli wewnętrznych w odniesieniu do niektórych istotnych portfeli w wybranych sektorach podatnych na zagrożenia, żeby ocenić adekwatność odpowiednich modeli ratingów wewnętrznych, modeli rachunkowości i zasad zarządzania ryzykiem kredytowym
• Kontrole modeli wewnętrznych i działania następcze prowadzone przez wspólne zespoły nadzorcze w celu oceny zmian w modelach ratingów wewnętrznych w związku z nowymi wymogami regulacyjnymi^[3] oraz działania w następstwie wyników poprzedniego ukierunkowanego przeglądu modeli wewnętrznych (TRIM)

Działania następcze w ramach regularnych prac nadzorczych

Chociaż tempo emisji kredytów lewarowanych w minionych kwartałach się zmniejszyło, a emitenci i inwestorzy uwzględniają niepewność makroekonomiczną, nadzorowane instytucje wciąż mają duże wolumeny takich kredytów, a związana z nimi podatność na zagrożenia jest wysoka z uwagi na charakter kontrahentów (charakteryzujących się wysoką rentownością i niskim ratingiem kredytowym bądź wysoką dźwignią finansową) oraz instrumentów (zazwyczaj pożyczki o oprocentowaniu zmiennym i łagodnych wymogach). W bieżącym roku Nadzór Bankowy EBC zintensyfikował działania na rzecz większej zgodności banków z oczekiwaniami nadzorczymi określonymi w wytycznych EBC. W dalszej perspektywie nadzorcy będą obserwować reakcje banków na te działania pod kątem usunięcia braków związanych z danymi oczekiwaniami nadzorczymi. Nadzór Bankowy EBC jest gotów nałożyć dodatkowe obciążenia kapitałowe na nadzorowane instytucje, które nie będą czynić wystarczających postępów w tym względzie.

W 2022 podjęto znaczne prace nadzorcze w celu wyeliminowania podatności banków na zagrożenia wynikające z istotnej wrażliwości banków na stopy procentowe i spready kredytowe oraz z ich ekspozycji na ryzyko kredytowe kontrahenta, lecz odnośne ryzyka nie zmniejszyły się, a prawdopodobieństwo, że w nadchodzących miesiącach wystąpią kolejne okresy wysokiej zmienności i korekty wycen na rynkach finansowych, pozostaje wysokie. W tej sytuacji oczekuje się, że nadzorowane instytucje będą dalej uważnie monitorować odnośne ryzyka, które w obecnych warunkach są nadal bardzo aktualne i istotne, oraz zarządzać nimi z rozwagą. W związku z tym działania nadzorcze będą kontynuowane, przy czym wspólne zespoły nadzorcze mają przeprowadzić w 2023 ukierunkowane działania następcze w zależności od wyników ukierunkowanych przeglądów zrealizowanych w bieżącym roku.

Istotne źródło podatności na zagrożenia: brak dywersyfikacji źródeł finansowania i niedociągnięcia w planach finansowania

Cel strategiczny: banki z dużą koncentracją źródeł finansowania, zwłaszcza mniej stabilne, powinny dywersyfikować strukturę tych źródeł przez tworzenie i realizację solidnych i wiarygodnych wieloletnich planów finansowania, z uwzględnieniem wyzwań wynikających ze zmieniających się warunków w tym zakresie.

W pierwszej połowie 2022 nadzorowane instytucje w ujęciu średnim notowały korzystne wskaźniki pokrycia płynnością i stabilnego finansowania netto, co jest wyraźną oznaką odporności na potencjalne szoki związane z płynnością i finansowaniem. Mimo to brak dywersyfikacji źródeł finansowania sprawia, że niektóre instytucje są bardziej narażone na zakłócenia rynkowe. Nadzwyczajne środki polityki pieniężnej wprowadzone na początku pandemii spowodowały w szczególności, że niektóre banki zwiększyły finansowanie z banku centralnego (np. poprzez trzecią serię ukierunkowanych dłuższych operacji refinansujących, TLTRO III), a w konsekwencji zmniejszyły udział finansowania ze źródeł rynkowych (np. za pośrednictwem papierów komercyjnych i zabezpieczonych obligacji). Przy spłatach papierów wartościowych, w momencie ich zapadalności lub wcześniejszym terminie, banki będą musiały dalej dywersyfikować źródła finansowania i częściowo zastąpić środki z banku centralnego droższymi instrumentami, które mogą mieć krótsze terminy zapadalności. Taka zmiana odbije się na wskaźnikach ostrożnościowych i rentowności banków, zwłaszcza w warunkach rosnącego ryzyka gospodarczego i sukcesywnego zacieśniania polityki pieniężnej. Ryzyka związane z dużym udziałem operacji TLTRO III w finansowaniu banków i ich strategiami wyjścia z tego programu wymagają stałej obserwacji nadzorczej, na co zwróciły uwagę niektóre wspólne zespoły nadzorcze w tegorocznym procesie SREP. W tym kontekście nadzorowane instytucje będą musiały opracować, wdrożyć i odpowiednio dostosować solidny i wiarygodny plan płynności i finansowania, obejmujący strategie wyjścia, łagodzenie ryzyka refinansowania i ograniczenie koncentracji struktur finansowania.

Główne działania w ramach programu prac dotyczącego priorytetów nadzorczych

• Ukierunkowany przegląd strategii wyjścia z programu TLTRO III w przypadku wybranych banków o dużym udziale tego źródła finansowania i większej podatności na ryzyko wzrostu kosztów finansowania się na rynku. Temu przeglądowi będzie towarzyszyć szersza analiza bankowych planów płynności i finansowania, mająca na celu zidentyfikowanie braków w stosowanych praktykach oraz wskazanie instytucji bardziej podatnych na zagrożenia. W razie konieczności obejmie ona ukierunkowane kontrole na miejscu. Wspólne zespoły nadzorcze podejmą działania w następstwie poczynionych ustaleń oraz sprawdzą – m.in. w ramach ukierunkowanych kontroli na miejscu – czy stworzono i zrealizowano solidne plany działań naprawczych.

2.2.2 Priorytet 2: sprostanie wyzwaniom cyfryzacji i zwiększenie zdolności organów zarządzających do sterowania strategicznego

Żeby zapewnić odporność i trwałość swoich modeli biznesowych, nadzorowane instytucje powinny nadal skupiać się na strukturalnych problemach i ryzykach związanych z cyfryzacją usług bankowych. Podczas gdy solidne zarządzanie wewnętrzne i skuteczne sterowanie strategiczne ze strony organów zarządzających mają kluczowe znaczenie dla tworzenia i realizacji wartościowych strategii transformacji cyfrowej, banki muszą też radzić sobie z ryzykami i podatnościami wynikającymi z większej zależności operacyjnej od systemów informatycznych, usług świadczonych przez podmioty zewnętrzne i innowacyjnych technologii. Jednocześnie banki działają w warunkach dużej zmienności i niepewności. Żeby pomóc bankom w zapewnieniu trwałości modeli biznesowych w kontekście przyszłych wyzwań, należy podjąć zdecydowane działania na rzecz silnego sterowania strategicznego, solidnego zarządzania wewnętrznego i odpowiednich możliwości w zakresie agregacji i przekazywania danych o ryzyku.

Istotne źródło podatności na zagrożenia: niedociągnięcia w strategiach transformacji cyfrowej

Cel strategiczny: banki powinny opracować i realizować solidne plany transformacji cyfrowej przy użyciu odpowiednich rozwiązań (np. strategii biznesowej, zarządzania ryzykiem) w celu wzmocnienia trwałości swoich modeli biznesowych i łagodzenia ryzyk związanych ze stosowaniem innowacyjnych technologii.

Nadzorowane instytucje stale tworzą, wdrażają i dostosowują strategie na rzecz cyfryzacji usług i praktyk bankowych, by zaspokajać zmieniające się potrzeby i preferencje konsumentów. Wprowadzenie nowoczesnych technologii może jednocześnie przyczynić się do zwiększenia skuteczności działania, a przez to – poprawy rentowności banków. Chociaż nadzorowane instytucje odnotowały ostatnio poprawę rentowności pod wpływem oczekiwanego wzrostu stóp procentowych, to jeśli nie dostosują się na czas do zmieniających się warunków, ich modelom biznesowym może zagrażać konkurencja ze strony liderów cyfryzacji w sektorze bankowym oraz firm specjalizujących się w nowatorskich rozwiązaniach cyfrowych – np. FinTech i BigTech. W takich warunkach, po zrealizowaniu w bieżącym roku najważniejszych inicjatyw w zakresie wiedzy i analiz o praktykach banków, Nadzór Bankowy EBC będzie kontynuować działania w tym obszarze oraz przeprowadzi ukierunkowane badania na miejscu i ukierunkowane przeglądy na temat konkretnych aspektów strategii transformacji cyfrowej i stosowania innowacyjnych technologii. Wspólne zespoły nadzorcze będą także obserwować działania instytucji, w przypadku których stwierdzono wyniki odstające, żeby uzupełnić ogólną strategię i zachęcić banki do usunięcia wykrytych niedociągnięć strukturalnych.

Główne działania w ramach programu prac dotyczącego priorytetów nadzorczych

• Publikacja oczekiwań nadzorczych dotyczących strategii transformacji cyfrowej oraz wyników analizy porównawczej przeprowadzonej w 2022^[4]
• Ukierunkowane przeglądy dotyczące a) bankowych strategii transformacji cyfrowej oraz b) stosowania przez banki innowacyjnych technologii, a także – w przypadku wykrycia istotnych niedociągnięć – działania następcze wspólnych zespołów nadzorczych
• Ukierunkowane kontrole na miejscu dotyczące transformacji cyfrowej, odnoszące się zarówno do informatycznych aspektów strategii, jak i do modeli biznesowych ujętych w tych strategiach

Istotne źródło podatności na zagrożenia: niedociągnięcia w ramowych zasadach zapewniania odporności operacyjnej, mianowicie ryzyka związane z outsourcingiem usług informatycznych i ryzyka związane z bezpieczeństwem informatycznym / ryzyka cybernetyczne

Cel strategiczny: banki powinny dysponować solidnymi rozwiązaniami w zakresie ryzyka związanego z outsourcingiem, a także ramowymi zasadami zapewniania bezpieczeństwa informatycznego i cyberodporności, żeby aktywnie przeciwdziałać niekontrolowanym ryzykom, które mogą prowadzić do poważnych zakłóceń w działaniach lub usługach o krytycznym znaczeniu. Jednocześnie banki powinny przestrzegać odpowiednich wymogów regulacyjnych i oczekiwań nadzorczych.

Transformacja cyfrowa w sektorze bankowym oraz rosnąca zależność banków od rozwiązań technologicznych i zewnętrznych dostawców usług potrzebnych w działalności bankowej spowodowały, że relacje w systemie finansowym są jeszcze bardziej złożone i wzajemnie powiązane, a wyzwania wobec banków na całym świecie w zakresie odporności operacyjnej – coraz większe. Choć nadzorowane instytucje w czasie pandemii wykazały się dużą odpornością i zanotowały niewielkie straty operacyjne w kontekście podwyższonego ryzyka, wojna w Ukrainie niesie ze sobą nowe wyzwania. Niektóre problemy, wskazane także przez wspólne zespoły nadzorcze w trakcie procesu SREP za 2022, dotyczą zwiększonego ryzyka związanego z outsourcingiem krytycznych działań i usług do krajów, które ucierpiały wskutek sankcji (lub wysokiego ryzyka geopolitycznego) i mogą być bardziej podatne np. na możliwe nasilenie cyberataków w odwecie na sankcje krajów zachodnich wobec Rosji.

Ponadto duża zależność od zewnętrznych dostawców usług informatycznych o krytycznym znaczeniu oraz niedociągnięcia w zasadach outsourcingu usług informatycznych nadal stanowią istotne źródło podatności na zagrożenia, które może skutkować rosnącymi stratami w związku z niedostępnością lub niską jakością usług w ramach outsourcingu. W tej sytuacji Nadzór Bankowy EBC będzie nadal obserwować bankowe zasady outsourcingu i środki zapewniania cyberbezpieczeństwa, a w razie stwierdzenia niedociągnięć przeprowadzi ukierunkowane przeglądy i kontrole na miejscu.

Główne działania w ramach programu prac dotyczącego priorytetów nadzorczych

• Gromadzenie danych i przekrojowa analiza dokumentacji outsourcingu w celu zidentyfikowania wzajemnych powiązań między instytucjami istotnymi i dostawcami zewnętrznymi oraz potencjalnych przypadków koncentracji usług określonych dostawców
• Ukierunkowane przeglądy dotyczące rozwiązań w zakresie outsourcingu, środków zapewniania cyberbezpieczeństwa i kontroli ryzyka informatycznego
• Ukierunkowane kontrole na miejscu dotyczące zarządzania outsourcingiem i cyberbezpieczeństwem

Istotne źródło podatności na zagrożenia: niedociągnięcia w funkcjonowaniu organów zarządzających i ich zdolnościach sterowania strategicznego

Cel strategiczny: banki powinny skutecznie eliminować poważne niedociągnięcia w funkcjonowaniu i składzie swoich organów zarządzających oraz ich nadzorowaniu przez stworzenie i szybkie wdrożenie solidnych planów działań naprawczych, zgodnych z oczekiwaniami nadzorczymi.

Solidne mechanizmy zarządzania wewnętrznego i skuteczne sterowanie strategiczne mają zasadnicze znaczenie dla trwałości modeli biznesowych banków, zarówno w czasie kryzysów, jak i w normalnych warunkach, a także dla skutecznej adaptacji do bieżących trendów, np. cyfryzacji i transformacji ekologicznej. Dopasowanie całego składu organu zarządzającego, w tym odpowiednie łączne umiejętności, wiedza i doświadczenie, oraz jego różnorodność pomagają lepiej kontrolować ryzyko i są niezbędne do skutecznego funkcjonowania.

Banki poczyniły postępy w zakresie polityki różnorodności, m.in. w następstwie działań nadzorczych podjętych na początku 2022 wobec banków, które nie miały takiej polityki ani wewnętrznych celów dotyczących równowagi płci w składzie organów zarządzających. Nadal konieczne są działania w niektórych obszarach, takich jak zgodność z wewnętrznymi lub krajowymi celami dotyczącymi reprezentacji obu płci w organach zarządzających bądź zapewnienie w nich wystarczająco zróżnicowanych umiejętności, w tym wiedzy z zakresu ryzyka informatycznego i cybernetycznego. Ponadto nadal występują niedociągnięcia w procesie planowania sukcesji na stanowiskach kierowniczych oraz możliwościach prowadzenia nadzoru i krytycznej analizy wobec osób zarządzających, m.in. w ramach właściwych komitetów. To może się także wiązać z utrzymującymi się słabościami w obszarze formalnej niezależności organów zarządzających niektórych instytucji.

Nadzór Bankowy EBC będzie nadal dążyć do osiągnięcia postępów w tych obszarach, stosując ukierunkowane przeglądy, kontrole na miejscu oraz ukierunkowane oceny kompetencji i reputacji oparte na analizie ryzyka. Dodatkowo organy nadzoru będą aktualizować i publikować oczekiwania nadzorcze dotyczące zarządzania wewnętrznego i zarządzania ryzykiem.

Główne działania w ramach programu prac dotyczącego priorytetów nadzorczych

• Ukierunkowane przeglądy skuteczności bankowych organów zarządzających i ukierunkowane kontrole na miejscu
• Aktualizacja i zewnętrzna publikacja oczekiwań nadzorczych dotyczących zarządzania wewnętrznego i zarządzania ryzykiem w bankach^[5]

Istotne źródło podatności na zagrożenia: niedociągnięcia w agregacji i przekazywaniu danych o ryzyku

Cel strategiczny: banki powinny skutecznie eliminować długotrwałe niedociągnięcia oraz wprowadzić odpowiednie i efektywne ramy agregacji i przekazywania danych o ryzyku, żeby umożliwić organom zarządzającym skuteczne sterowanie strategiczne i sprostać oczekiwaniom nadzorczym, również w czasie kryzysów.

Dostęp do aktualnych i dokładnych danych i sprawozdań jest warunkiem koniecznym dla skutecznego sterowania strategicznego, skutecznego zarządzania ryzykiem i solidnego procesu decyzyjnego, zarówno w normalnych warunkach, jak i w okresach napięć. W tym kontekście Nadzór Bankowy EBC zwraca szczególną uwagę na jakość danych, możliwości agregacji danych o ryzyku i odnośne praktyki sprawozdawcze w nadzorowanych instytucjach. W corocznych procesach SREP wielokrotnie stwierdzono istotne niedociągnięcia w tych obszarach, jako że banki wykazują powolne i niewystarczające postępy w eliminowaniu braków dotyczących oczekiwań nadzorczych i przestrzegania zasad Komitetu Bazylejskiego dotyczących efektywnej agregacji danych o ryzyku i sprawozdawczości na temat ryzyka. Główne źródła podatności na zagrożenia wiążą się ze słabym nadzorem nad organami zarządzającymi, rozdrobnionym i niejednolitym otoczeniem informatycznym, niewielkimi zdolnościami do agregacji danych na poziomie grupy oraz ograniczeniami bankowych planów naprawczych w ujęciu ich zakresu i celów.

W związku z tym Nadzór Bankowy EBC będzie dążyć do zapewnienia, żeby nadzorowane instytucje osiągnęły znaczne postępy w usuwaniu stwierdzonych niedociągnięć strukturalnych.

Główne działania w ramach programu prac dotyczącego priorytetów nadzorczych

• Doprecyzowanie oczekiwań nadzorczych dotyczących wdrażania zasad agregacji i przekazywania danych o ryzyku oraz informowanie banków o tych oczekiwaniach
• Ukierunkowane działania i przekrojowa analiza wspólnych zespołów nadzorczych bądź kontrole na miejscu w odniesieniu do banków z długotrwałymi niedociągnięciami
• Seria kontroli na miejscu dotyczących agregacji i przekazywania danych o ryzyku (kontynuacja z 2022)

2.2.3 Priorytet 3: intensyfikacja przeciwdziałania zmianie klimatu

Banki odczuwają coraz pilniejszą konieczność sprostania wyzwaniom i wykorzystania szans w zakresie transformacji klimatycznej i dostosowania się do zmiany klimatu. Zmiany klimatu nie można obecnie uznawać jedynie za długotrwałe bądź nowe ryzyko, ponieważ jej skutki są już widoczne i, zgodnie z przewidywaniami, w nadchodzących latach znacznie się nasilą^[6].

Istotne źródło podatności na zagrożenia: istotne ekspozycje na czynniki ryzyka fizycznego i ryzyka przejścia

Cel strategiczny: banki powinny odpowiednio uwzględniać ryzyka klimatyczne i środowiskowe w swoich strategiach biznesowych oraz zasadach zarządzania wewnętrznego i zarządzania ryzykiem, żeby ograniczać i ujawniać te ryzyka, a przy tym dostosować swoje praktyki do obecnych wymogów regulacyjnych i oczekiwań nadzorczych.

Zagrożenia związane ze zmianą klimatu nabierają coraz większego znaczenia i już się materializują. Nasilenie się ekstremalnych zjawisk pogodowych w Europie^[7] wskazuje, że prawdopodobieństwo i skala strat wynikających z ryzyka fizycznego są coraz większe. Jednocześnie zakłócenia na rynku energii spowodowane wojną Rosji w Ukrainie jeszcze bardziej uwidoczniły w Europie konieczność szybkiego przejścia na odnawialne źródła energii. W tym kontekście plan REPowerEU^[8], który ogłoszono w maju 2022, ma na celu zmniejszenie zależności Europy od rosyjskich paliw kopalnych już w krótkim okresie oraz przyspieszenie transformacji energetycznej.

W 2022 EBC przeprowadził klimatyczny test warunków skrajnych^[9] i przegląd tematyczny^[10], a wyniki tych badań wykazały, że banki coraz bardziej uwzględniają ryzyka klimatyczne i środowiskowe w swoich działaniach biznesowych, zasadach zarządzania ryzykiem i praktykach ujawniania informacji. Dochody banków w dużej mierze zależą jednak od sektorów o wysokiej emisji i utrzymują się znaczne luki, jeśli chodzi o zgodność banków z oczekiwaniami nadzorczymi EBC^[11]. Te luki dotyczą m.in. braku solidnych ocen istotności ekspozycji banków na ryzyka klimatyczne i środowiskowe, opracowania odpowiednich metod zarządzania danymi i kwantyfikacji ryzyka, wskaźników, limitów i progów skuteczności działania i apetytu na ryzyko oraz solidnych zasad w zakresie klimatycznych testów warunków skrajnych. W tej sytuacji organy nadzoru będą sprawdzać niedociągnięcia stwierdzone w trakcie powyższych działań, monitorować postępy i w razie potrzeby egzekwować przyjęte zasady. W tym celu wyznaczyły harmonogramy działań naprawczych dla poszczególnych instytucji, żeby do końca 2024 osiągnąć pełną zgodność z oczekiwaniami nadzorczymi.

Ponadto organy nadzoru będą prowadzić ukierunkowane dogłębne analizy i kontrole na miejscu, oceniać zgodność banków z nowymi wymogami w zakresie sprawozdawczości na podstawie wykonawczych standardów technicznych i ujawniania informacji dotyczących filaru III oraz zgodność z oczekiwaniami nadzorczymi, a także przygotowywać przegląd zdolności banków do planowania transformacji ekologicznej.

Główne działania w ramach programu prac dotyczącego priorytetów nadzorczych

• Ukierunkowane dogłębne analizy w związku z niedociągnięciami stwierdzonymi w kontekście klimatycznego testu warunków skrajnych i przeglądu tematycznego z 2022
• Przegląd zgodności banków z nowymi wymogami w zakresie sprawozdawczości na podstawie wykonawczych standardów technicznych i ujawniania informacji dotyczących filaru III w odniesieniu do ryzyka klimatycznego, a także analiza porównawcza praktyk banków wobec oczekiwań nadzorczych
• Dogłębne analizy dotyczące ryzyka sporu sądowego i utraty reputacji związanego ze strategiami klimatycznymi i środowiskowymi oraz profilami ryzyka wybranych banków
• Przygotowanie przeglądu zdolności banków do planowania transformacji ekologicznej oraz ich gotowości do wykonywania zadań z zakresu ochrony środowiska, polityki społecznej i zarządzania wewnętrznego przewidzianych w szóstej dyrektywie w sprawie wymogów kapitałowych (CRD VI)
• Ukierunkowane kontrole na miejscu dotyczące kwestii klimatycznych, samodzielne lub w ramach przeglądów poszczególnych ryzyk (np. ryzyka kredytowego, zarządzania wewnętrznego lub modeli biznesowych)